پیرامون آموزش قرآن دوره ی ابتدایی
روش تدريس روخواني قرآن
1- بهره‌گيري از سواد آموزي فارسي: آغاز آموزش روخواني قرآن از پايه‌ي اول دو فايده‌ي مهم دارد:
الف- بازشناسي صامت‌ها و مصوت‌ها در کلمات جديد (کلمات قرآني) موجب تقويت سواد آموزي مي‌شود و مهارت خواندن و نوشتن فارسي دانشآموزان را افزايش مي‌دهد.
ب- از آن جا که در کلمات و عبارات قرآني، حرکات و صداهاي بسيار متنوع و نسبتاً زياد به کار مي‌رود، مهارت روخواني قرآن کاملاً به دقت در صحت خواندن حرکات وابسته است.
2- بهره‌گيري از حواس: بهره‌گيري از اين دو حس به شيوهي زير است:
الف- حس بينايي
لوحهي آموزشي، وسيله‌اي است که حس بينايي دانشآموزان را به نحو احسن به کار مي‌گيرد و دقت و توجه آنها را به خوب ديدن حروف و علائم جلب مي‌کند.
ب- حس شنوايي
3- آموزش از ساده به مشکل
با توجه به ويژگي‌هاي فوق در آموزش روخواني قرآن، در دوره‌ي ابتدايي بايد نکات زير رعايت شود:
1- مراحل کسب مهارت روخواني
الف- بخش خواني
ب- شمرده‌خواني
ج- روان‌خواني
2- استفاده از رسم الخط آموزشي
3- تأکيد بر کسب مهارت عملي
4- تمرين و تکرار مناسب و کافي
روش تدريس صامت و مصوت
خط فارسي و قرآن در بيش‌تر نمادها (حروف و حرکات) وحدت دارند. از اين رو مي‌توان آموزش روخواني قرآن را بر سواد آموزي فارسي بنا نهاد؛ يعني پس از آن که دانشآموزان حروف و حرکات خط فارسي (صامت‌ها و مصوت‌ها) را آموختند، بدون هيچ گونه آموزش جديدي، روخواني برخي از کلمات و عبارات قرآن را آغاز مي‌کند. اين امر،حداقل دو فايده‌ي زير را دارد.
الف- از آموزش مجدد حروف و حرکات بي‌نياز مي‌شويم. آموزش مجدد، گذشته از آن که مقداري از وقت را به خود اختصاص مي‌دهد، چون تکرار آموخته‌هاي دانشآموزان است از انگيزه‌ي يادگيري مي‌کاهد.
ب- به کارگيري آموخته‌هاي فارسي در خواندن قرآن، هم موجب تقويت ارتباط افقي دو درس فارسي و قرآن مي‌شود و هم شوق و شعف دانشآموزان و افزايش انگيزه يادگيري در هر دو درس را به دنبال دارد.
ترکيب صامت‌ها و مصوت‌ها به روش زير تمرين مي‌شود.
1- لوحهي جدول ترکيب صامت‌ها و مصوت‌ها بر روي تخته کلاس نصب مي‌شود.
2- آموزگار به شيوهي صحيح به حروف و حرکات اشاره مي‌کند و دانشآموزان به طور دسته‌جمعي صامت را با مصوت ترکيب کرده و ميخوانند تا خواندن تمام ترکيب‌‌هاي جدول به پايان برسد.
3- آموزگار از هر يک از دانشآموزان ميخواهد که هر کدام، يک سطر از جدول را همراه با اشاره او بخوانند. خوب است ابتدا دانشآموزان قوي‌تر و سپس ساير دانشآموزان بخوانند.
4- آموزگار به هر يک از صامت‌ها و مصوت‌ها به صورت پراکنده و نامنظم اشاره مي‌کند و از دانشآموزان ميخواهد که ابتدا به صورت دسته جمعي و سپس به صورت انفرادي، ترکيب مورد اشاره‌ي معلم را بخوانند.
اشاره کردن به بخش‌ها
1- اشاره به صداهاي کوتاه: معلم به حرکات کوتاه ( ﹷ ﹻ ﹹ) اشاره مي‌کند تا دانشآموزان بخش تشکيل شده از حروف و آن حرکت را بخوانند؛مانند:
$ $ $ $
بـَ بـِ بـُ کُـتِــبَ
2-اشاره به صداهاي بلند: از حرف به صداي بلند اشاره مي‌شود.
دو نکته:
1- همان طور که ملاحظه کرديد، هنگام اشاره به صداهاي کوتاه دست ثابت است، ولي وقتي به صداهاي بلند اشاره مي‌کنيم، دست حرکت مي‌کند.
2-
فعاليت: اين کلمات را روي تخته بنويسيد و به شيوهي صحيح به صداهاي کوتاه و بلند اشاره کنيد.
وَطورِسينينَ شاکِرونَ صَلاتي وَنُسُکي
3- براي اشاره به حرف ساکن از صداي کوتاه به حرف ساکن اشاره مي‌شود. در اين حالت،دست از حرکت کوتاه به سوي حرف ساکن حرکت مي‌کند؛مانند:
قُل مَنْ هَبْ اَمْهِمْهُمْ
فعاليت: اين عبارات قرآني را روي تخته بنويسيد و به شيوهي صحيح به بخشهاي آن اشاره کنيد.
اَنْ اَحْسَنْتُمْ اَحْسَنْتُمْ لِاَنْفُسِکُمْ وَ هُوَ مَعَکُمْ اَينَما کُنْتُمْ
4-
نَصْرًا وَرَقَـæ ٍ علَيمٌ
5- اشاره به تشديد: براي خواندن بخش داراي تشديد، ابتدا از حرکت کوتاه به علامت تشديد آن‌گاه به بخش دوم حرف مشدد متناسب با حرکت آن اشاره مي‌شود؛ مانند:
رَبّ ِ اَمّا يَسّـِر حَقّ ٌ زَيَّنّا
نکته: با توجه به ثابت بودن يا متحرک بودن دست، مي‌توان انواع پنج‌گانه‌ي اشاره‌هاي فوق را به دو دسته تقسيم کرد.
الف- اشاره‌ي ثابت: در اشاره به صداهاي کوتاه (ﹷ ﹻ ﹹ )، تنوين (ﹱ -ٍ -ٌ ) و الف کوچک (-ٰ ) دست ثابت است.
ب_ اشاره‌ي متحرک: در اشاره به صداهاي بلند،حرف ساکن و تشديد دست حرکت مي‌کند.
6- اشاره به بخشهاي داراي حروف ناخوانا:در اين حالت از صداي کوتاه قبل از حروف ناخوانا به ساکن يا تشديد بعد از آنها اشاره مي‌شود؛مانند:
وَالْفَجرِ بِالْقَلَمِ هْـذالْبَيتِ ذَي الْاَوتادِ
اَلَّرحـْمنُ وَاتَّقوهُ بِالصَّبْرِ
نَهَي النَّفْسَ اَقيمُوالدّينَ
7- اشاره به الف کوچک روي ياء ناخوانا(ـي) در بخشهاي داراي اين الف کوچک مانند صداهاي بلند،دست از حرف به سوي الف کوچک اشاره مي‌کند؛ مانند:
ناديٰ تَرضيٰ حَتيٰ صَلّيٰ
تذکر مهم: در تمام انواع اشاره کردن به بخش‌ها چه در زمان تدريس و چه در زمان تمرين و يادآوري، معلم به هيچ وجه نبايد خودش بخش‌ها را بخواند؛ بلکه دانشآموزان با اشاره‌ي دست معلم، بخش‌ها، کلمات يا عبارات را به صورت دسته جمعي يا انفرادي ميخوانند.
روش تدريس حرف ساکن
حرف بي حرکت، ساکن است و با حرف متحرک قبل از خودش در يک بخش خوانده مي‌شود. براي کسب مهارت در خواندن بخشهاي حرف ساکن مراحل زير انجام مي‌شود.
الف- نصب لوحهي جدول ترکيب صداها با حروف ساکن بر روي تخته.
ب- معلم با حرکت دست بدون آن که خودش بخواند، از صداي کوتاه به حرف ساکن اشاره مي‌کند و دانشآموزان به صورت دسته جمعي ميخوانند.
ج- معلم مانند مرحله‌ي قبل با اشاره به بخش داراي ساکن، از هر دانش‌آموز ميخواهد که يک سطر جدول را بخواند. کسب مهارت در صحيح خواندن بخشهاي داراي سان، زمينه‌ي درست خواندن بخشهاي داراي تشديد را فراهم مي‌آورد.
فعاليت: جدول مربوط به حروف ساکن را بر روي تخته نصب کنيد تا چند نفر از دانشجويان آن را تدريس کنند.
|
اَبـ |
اِبـ |
اُبـ |
اَتـ |
اِتـ |
اُتـ |
اَثـ |
اِثـ |
اُثـ |
|
اَجـ |
اِجـ |
اُجـ |
اَحـ |
اِحـ |
اُحـ |
اَخـ |
اِخـ |
اُخـ |
|
اَد |
اِد |
اُد |
اَذ |
اِذ |
اُذ |
اَر |
اِر |
ارُ |
|
اَز |
اِز |
اُز |
اَسـ |
اِسـ |
اُسـ |
اَشـ |
اِشـ |
اُشـ |
|
اَصـ |
اِصـ |
اُصـ |
اَضـ |
اِضـ |
اُضـ |
اَط |
اِط |
اُط |
|
اَظ |
اِظ |
اُظ |
اَعـ |
اِعـ |
اُعـ |
اَغـ |
اِغـ |
اُغـ |
|
اَفـ |
اِفـ |
اُفـ |
اَقـ |
اِقـ |
اُقـ |
اَکـ |
اِکـ |
اُکـ |
|
اَلـ |
اِلـ |
اُلـ |
اَمـ |
اِمـ |
اُمـ |
اَنـ |
اِنـ |
اُنـ |
|
اَو |
اِو |
اُو |
اَهـ |
اِهـ |
اُهـ |
اَيـ |
اِيـ |
اُيـ |
روش تدريس حرف داراي تشديد
حرف مشدّد(داراي تشديد) هنگام تلفظ،دوبار خوانده مي‌شود. کسب مهارت صحيح خواندن حروف مشدّد براي دانشآموزان کمي مشکل است؛ از اين رو، نيازمند دقت در آموزش و تمرين بيش‌تر مي‌باشد. در آموزش حرف مشدّد، تفهيم اين مطلب ضروري است که هر حرف مشدّد دوبار خوانده مي‌شود، بار اول با حرف متحرک قبل از خود و بار دوم با حرکت خودش. از آن جا که اين مطلب تا حدودي انتزاعي است مي‌توان براي تفهيم و آموزش آن به روش زير عمل کرد.
معلم ابتدا کلمه‌ي "بنَنا" را روي تخته مي‌نويسد و از دانشآموزان ميخواهد که آن را بخوانند. سپس از آنها مي‌پرسد آيا کلمه‌ي "بَنّا" را اين گونه مي‌نويسيم؟ خواهند گفت:نه!آن گاه شکل صحيح کلمه را جلوي آن مي‌نويسد. بَـنـنـا
معلم در حالي که به دو حرف "نـ" و کلمه‌ي "بَننا" اشاره مي‌کند،از دانشآموزان مي‌پرسد اين کلمه چند "نـ" دارد؟
دانشآموزان:دو تا
معلم در حالي که به کلمه‌ي "بَنّا" اشاره مي‌کند، مي‌پرسد، اين کلمه چند "نـ"دارد.
دانشآموزان:يکي
معلم در حالي که به تشديد اشاره مي‌کند، مي‌پرسد:به جاي يکي از "نـ"ها چه گذاشته‌ايم؟
دانشآموزان: تشديد
معلم: بچه‌ها! پس هر وقت علامت تشديد روي حرف باشد، آن حرف را چند بار ميخوانيم؟
دانشآموزان : دوبار
اگر گفتند "يکي" دوباره به شکل سمت راست اشاره مي‌شود تا به خوبي دريابند که تشديد به جاي يکي ازآن‌هاست.
معلم در حالي که به سوي صداي فتحه"بَـ" اشاره مي‌کند، مي‌گويد: بچه‌ها!"نـ" اول را همراه کدام صدا ميخوانيم؟
دانشآموزان:با صداي "ﹷ" قبلش.
به اين ترتيب دو امر زير براي دانشآموزان يادآوري مي‌شود:
1- هر حرف‌ِ داراي تشديد،دوبار خوانده مي‌شود.
2- اين حرف،يک بار با حرف صدادار قبلش و بار دوم با حرکت خودش خوانده مي‌شود.
معلم چند کلمه‌ي مشدّد ديگر را که دانش‌آموز در فارسي خوانده‌اند روي تخته مي‌نويسد و به روش فوق آموزش مي‌دهد. از آن جا که آموزش روخواني قرآن پيرو زبان آموزي فارسي است بايد حرف مشدّد پس از آموزش علامت تشديد در فارسي،تدريس شود.
در قسمت "اشاره کردن به بخش‌ها" با شيوهي اشاره به بخشهاي داراي تشديد آشنا شديد، ولي نکته‌ي بسيار مهم آن که هنگام اشاره از حرکت قبل از تشديد به علامت تشديد بايد کمي مکث کرد،آن‌گاه به خوبي حرف مشدد اشاره نمود. اين امر از آن رو اهميت دارد تا دانشآموزان به کمک اين مکث به خوبي درک کنند که حرف مشدّد بايد دوبار خوانده شود.
براي کسب مهارت کافي در صحيح خواند حروف مشدّد، جدول ترکيبات تشديد، مانند مراحل آموزش و تمرين جدول حروف ساکن، تدريس و تمرين مي‌شود.
فعاليت: جدول ترکيبات تشديد را روي تخته نصب کنيد و چند نفر با توجه به مراحل آموزش و نحوه‌ي صحيح اشاره کردن آن را تدريس کنند.
|
اَبـَّ |
اَبـّ ِ |
اَبـُّ |
اَبـّا |
اَبـّي |
اَبـّو |
|
اَتـَّ |
اَتـّ ِ |
اَتـُّ |
اَتـّا |
اَتـّي |
اتـَّو |
|
اَثَّـ |
اَثّـ ِ |
اَثُّـ |
اَثّـا |
اَثّـي |
اَثّـو |
|
اَجـَّ |
اَجـّ ِ |
اَجـُّ |
اَجـّا |
اَجـّي |
اجـّوَ |
|
اَحـَّ |
اَحـّ ِ |
اَحـُّ |
اَحـّا |
اَحـّي |
اَحـّو |
|
اَخـَّ |
اخـّ ِ |
اَخـُّ |
اَخـّا |
اَخـّي |
اَخـّو |
|
اَدَّ |
اَدّ ِ |
اَدُّ |
اَدّا |
اَدّي |
اَدّو |
|
اَذَّ |
اَذّ ِ |
اَذُّ |
اَذّا |
اَذّي |
اَذّو |
|
اَرَّ |
اَرّ ِ |
اَرُّ |
اَرّا |
اَرّّي |
اَرّو |
نمونه‌اي از جدول ترکيبات تشديد
تذکر:مباحث مربوط به" ترکيب صامت‌ها و مصوت‌ها، اشاره کرده به بخش‌ها، بخش داراي ساکن يا تشديد" در پايه‌ي اول ابتدايي تدريس و تمرين مي‌شود و در پايه‌ي دوم به منظور کسب مهارت، يادآوري و تمرين مي‌گردد.
روش تدريس حروف ناخوانا
در بيش‌تر زبان‌ها حرف ناخوانا وجود دارد. در خط فارسي نيز برخي حروف، ناخوانا هستند مانند "واو" در کلمات خواهر و خويش. هم چنين در زبان فارسي برخي از کلمات عربي که داراي حروف ناخوانا هستند به کار مي‌رود؛ مانند: مؤدّب،سؤال،مثلاً، مرتضيٰ ، نهج‌البلاغه، سيّدالشهُّدا، علي‌بن‌موسي‌الرّضا و صاحب‌الزّمان.
از آن جا که مهم‌ترين هدف آمورش روخواني در دوره‌ي ابتدايي کسب مهارت است؛ از اين رو به جاي پرداختن به بيان تعاريف و اصطلاحات که عموماً انتزاعي است، بايد در اين آموزش تدابيري اتخاذ شود که دانشآموزان به طور کاربردي و عملي، مهارت مورد نظر را کسب کند. بنابراين حروف ناخوانا در دو مرحله تدريس مي‌شود.
مرحله‌ي اول- آموزش حروف ناخوانا به صورت حروف متمايز:با متمايز کردن حروف ناخوانا دانش‌آموز متوجه مي‌شود که نبايد حروف متمايز را بخواند. به کمک اين تدبير که نمونه‌اي از رعايت اصل ساده به مشکل است،دانشآموزان ميتوانند به راحتي و بدون نياز به قواعد و اصطلاحات از همان آغاز، عبارات قرآني را به طور صحيح بخوانند. حروف ناخوانا در پايه‌هاي اول تا سوم به صورت متمايز نوشته مي‌شود.
در کتاب‌هاي آموزشي قرآن براي متمايز کردن حروف ناخوانا از شيوه‌هاي مختلفي استفاده مي‌شود. در گذشته، معمولاً اين حروف،رنگي چاپ مي‌شد؛ ولي اکنون بيش‌تر به صورت حروف توخالي چاپ مي‌شود. به نظر مي‌رسد روش تو خالي کردن حروف مناسب‌ترباشد؛ زيرا با مفهوم ناخوانا بودن سازگاري دارد؛ انتقال به خط معمولي در اين حالت ساده‌تر انجام مي‌شود و ضمناً اين تدبير از نظر مسائل چاپي نيز مناسب‌تر است.
به حروف ناخوانا در کلمات زير توجه کنيد:
قـالـوا بَـلـيٰ نُـؤمِن
در بسياري ازموارد،حروف ناخوانا در وسط بخش قرار مي‌گيرد که بايد حرکت قبل از اين حروف را به حروف ساکن يا مشدّد بعد از آنها وصل کرد. از اين رو علاوه بر تو خالي کردن حروف ناخوانا به کمک فلش اتصال،دو طرف اين حروف مشخص شده است. اين تدبير، ميدان ديد دانش‌آموز را در اين گونه بخش‌ها افزايش داده و آنها را در صحيح خواندن و کسب مهارت لازم کمک مي‌کند:مثال:
ذُوالْعَرشِ الْمَجيدُ اِلَـي الْجِبالِ اِلـٰä الـنّاسِ
اَقيمـُواالـدّينَ وَ نَهَـي الـنَّفسَ عَنِ الْهَويٰ
مرحله‌ي دوم – آموزش قواعد حروف ناخوانا: پس ازکسب مهارت نسبي در مرحله‌ي قبل،قواعد مربوط به حروف ناخوانا به صورت کاربردي و به زبان ساده تدريس شده و به تدريج حروف تو خالي به صورت معمولي نوشته مي‌شود. پس از توپر کردن حروف ناخوانا، در مواردي که فلش اتصال دارد،اين فلش‌ها به تدريج از ترکيبات ساده، سپس از ترکيبات مشکل حذف مي‌شود. اين مرحله در پايه چهارم و پنجم تدريس و تمرين مي‌شود.
قواعد حروف ناخوانا طي مراحل زير تدريس مي‌شود:
1- در مواردي که حرف ناخواناي مورد نظر، در زبان فارسي کاربرد دارد، چند مثال آورده و از دانشآموزان ميخواهيم که آنها را بخوانند. آن گاه از آنها مي‌پرسيم که کدام يک از حروف خوانده نمي‌شوند.
2- چند مثال از کلمات قرآني که حروف ناخواناي مورد نظر در آنها به صورت توخالي است، روي تخته مي‌نويسيم و از دانشآموزان ميخواهيم که آنها را بخوانند و حروف ناخوانا را مشخص کنند.
3- قاعده‌ي مورد نظر با پرسش و پاسخ از دانشآموزان و به زبان ساده و کاربردي توضيح داده مي‌شود.
4- چند مثال از کلمات قرآني که حروف ناخواناي مورد نظر در آنها توپر شده است، آورده مي‌شود(مي‌توان از همان مثالهاي بند سوم استفاده کرد) تا دانشآموزان آنها را بخوانند و حروف ناخواناي آنها را مشخص کنند.
انواع حروف ناخوانا
1- پايه‌هاي همزه (ؤئ) و الف کوچک (يٰ) مانند:مُؤمِن،يُبدَئُ، موسيٰ ، اِليٰ
2- "ا، ي" بعد از تنوين "ﹱ ا، ﹱ ي"مانند:غَفورًا،هُدًي
3- الف بعد از "و"آخر "...وا" مانند: عَمِلوا
4- موارد خاص مانند:اوُلـٰئَکَ، اََنَا
5- "و ا ي" بدون حرکت قبل از ساکن مانند: فَاصْبِرْ، ذِي الْعَرشِ، ذُوالْجَلالِ
6- " و ا لـ ي " بدون حرکت قبل از تشديد مانند: اَلَّرحْمـٰنِ الرَّحيمِ، نَهَي النَّفسَ، عَمِلُواالصّالِحاتِ
اينکه به روش تدريس حروف " و ا لـ ي" بدون حرکت قبل از تشديد مطابق مراحل آموزش توجه کنيد.
1- مثال فارسي: عَليّ بن موسَي الرّضا عَليهِ‌السَّلام
دانشآموزان کلمات بالا را مي‌‌خوانندآن‌گاه از آنها مي‌پرسيم در اين کلمات چه حروفي ناخواناست.
2- مثال قرآني با حروف ناخواناي توخالي: اَقيمُواالصَّلاۃ َ
دانشآموزان پس از خواندن عبارت فوق، بيان ميکنند که با چه حروفي خوانده نشده است.
3- بيان قاعده:معلم با پرسش و پاسخ از دانشآموزان،به ترتيب زير آنها را به فهم قاعده‌ي مورد نظر مي‌رساند.
- حروف ناخوانا در عبارت فوق حرکت دارند يا نه؟
- نه!
- بعد از اين حروف چه علامتي آمده است؟
- تشديد!
- (معلم در حالي که با حرکت دست از صداي قبل از اين حروف ناخوانا به تشديد اشاره مي‌کند، مي‌پرسد) صداي قبل از اين حروف به چه چيزي وصل مي‌شود؟
- به تشديد!
آن گاه معلم به شکل زير قاعده را بيان مي‌کند.
حروف "و ا لـ ي"بدون حرکت قبل از تشديد خوانده نمي‌شود.آن‌گاه حرکت قبل از آنها به تشديد وصل مي‌شود.
4- مثال قرآني با حروف ناخواناي معمولي (توپر): معلم مي‌گويد از اين به بعد حروف ناخواناي قبل از تشديد، معمولي نوشته شده، ولي خوانده نمي‌شود.آن گاه از دانشآموزان ميخواهد که مثالهاي زير را بخوانند.
اِلـٰٰٰٰä النّاسَ وَاتَّقوهُ يا اَيُّهَا الرُّسُلُ
روشهاي تدريس نمادهاي خاص رسم الخط قرآن
از آن جا که آموزش روخواني قرآن مبتني بر سواد آموزي فارسي است، در پايه‌ي اول هيچ‌گونه نماد جديدي تدريس نمي‌شود و آموزش نمادهاي خاص رسم الخط قرآن از پايه‌ي دوم ابتدايي آغاز مي‌شود.
1-
معلم شکل "ا" را روي تخته مي‌نويسد و از دانشآموزان ميخواهد که آن را بخوانند. دانشآموزان مي‌گويند:آ
معلم کمي از شکل "ا" را پاک مي‌کند و از دانشآموزان ميخواهد دوباره بخوانند؛
دانشآموزان مي‌گويند: آ
معلم مي‌گويد: همان طور که مي‌بينيد شکل آن، کوچک شده، ولي صدايش تغيير نمي‌کند.
معلم "بـٰ " را نيز روي تخته مي‌نويسد و از دانشآموزان ميخواهد تا آن را بخوانند.
آن گاه چند مثال ديگر را به همين شيوه با دانشآموزان تمرين مي‌کند.
|
بـٰ سـٰ لـٰ |
2- "واو" و "ياء" کوچک (ـäو ـäي)
معلم "او" را روي تخته مي‌نويسد تا دانشآموزان آن را بخوانند. سپس مقابل آن "او" دوم را مي‌نويسد تا آن را نيز بخوانند.
او
سپس مي‌گويد شکل "و" مانند "ا" کوچک مي‌شود؛ ولي صدايش تغيير نمي‌کند.
و
آن گاه شکل‌هاي زير را مي‌نويسد تا دانشآموزان آنها را بخوانند.
ـäو
هو
معلم چند کلمه قرآني با نماد فوق را روي تخته مي‌نويسد تا دانشآموزان بخوانند؛مانند:رَبّـه‌و،عَبدَه‌و
3- کاف بي سرکج(ک)
معلم کاف آخر (ک) را روي تخته مي‌نويسد و از دانشآموزان ميخواهد تا آن را بخوانند. آن گاه کاف بي سرکج(ک) را جلوي آن مي‌نويسد و مي‌گويد در قرآن، کاف اين گونه نوشته مي‌شود.
ک
سپس کاف بي سرکج را با صداهاي کوتاه مي‌نويسد تا دانشآموزان، آنها را چند بار بخوانند.
4- تاء گرد(Jﺔ ﺓ)
معلم دو شکل تاء گرد (ﺔ ﺓ) را روي تخته مي‌نويسد و آن گاه مي‌گويد: بچه‌ها ! صداي اين دو شکل "ت" است.
ﺔ
ﺓ
سپس هر دو شکل تاءگرد را را صداهاي کوتاه ترکيب کرده و از دانشآموزان ميخواهد تا آنها را چند بار بخوانند.
ﺔَ ﺔِ ﺔُ
ﺓَ ﺓِ ﺓُ
5-
تنوين، ترکيب صداهاي کوتاه با "نون ساکن"است. اين "نون" به صورت تکرار حرکت نوشته مي‌شود.
اٍ بٍ تٍ ﺓٍ ﺔٍ ثٍ
تذکر: هنگام تدريس اين تنوين، توجه دانشآموزان را به "الف" ناخوانا که بعد از اين تنوين مي‌آيد جلب مي‌کنيم.
پس از آموزش هر يک از انواع تنوين لوحهي مربوط به آن در کلاس نصب شده و دانشآموزان خواندن آنها را تمرين ميکنند.
6- همزه (ء)
همزه مانند صداي عين در فارسي،تلفظ مي‌شود. براي تدريس همزه، معلم ترکيب حرف "ع" را با حرکت‌هاي مختلف مي‌نويسد و از دانشآموزان ميخواهد که آنها را بخوانند.
عـَ عـ‌ِ عـُ عيـ عـي عـو
آن‌گاه مي‌گويد شکل‌ديگري از حروف الفبا نيز شکل و صداي آن شبيه "ع"است. نام اين شکل همزه است و شما در کلماتي مانند "سؤال، قائم،رأي" با آن آشناهستيد. سپس حرف همزه را با حرکت‌هاي مختلف، ترکيب کنيد تا دانشآموزان آنها را بخوانند.
ءَ ءِ ءُ ءا ئيـ ئـي ئـو ءو ءًا ءٍ ءٌ
همزه گاهي روي پايه مي‌آيد. اين پايه‌ها عبارت است از:"ئـ ،أ، ؤ، ﺉ"
õروش تدريس همزه روي دندانه (ئـ): معلم همزه‌ي روي دندانه (ئـ) را روي تخته مي‌نويسد و جلوي آن نيز همزه‌ي بدون پايه را مي‌نويسد و مي‌گويد اين دو شکل، مانند هم خوانده مي‌شود.
ئـ
آن گاه معلم اين شکل از همزه را با صداهاي مختلف ترکيب کرده تا دانشآموزان بخوانند.
ئـَ ئـِ ئـُ ئـيـ ئـي ئـو ئـًا
õروش تدريس همزه روي الف (أ): معلم در صورت امکان چند کلمه‌ي فارسي آشنا مانند"تأليف، مأمور"را روي تخته مي‌نويسد تا دانشآموزان بخوانند. آن‌گاه همزه‌ي روي الف (أ) را روي تخته مي‌نويسد و جلوي آن نيز همزه‌ي بدون پايه را مي‌نويسد و مي‌گويد اين دو شکل، مانند هم خوانده مي‌شود.
أ
سپس کلمات و عبارات قرآني داراي اين شکل را تمرين مي‌کند.
تذکر:گاهي دانشآموزان اين شکل را در وسط کلمه به صورت "ا" ميخوانند؛ مانند "مَأکول" که به اشتباه "ماکول" خوانده مي‌شود و گاهي اين شکل را در آخر کلمه نمي‌خوانند.
مانند "اِقرَأ" که خوانده مي‌شود "اِقرَ" با توجه به اين که شکل همزه "أ" ساکن است، معلم با حرکت دست از فتحه به سمت همزه،توجه دانشآموزان را به تلفظ همزه جلب مي‌کند. ﹷ أ
õروش تدريس همزه روي واو (ؤ): معلم همزه‌ي روي واو (ؤ): معلم همزه‌ي روي واو (ؤ) را روي تخته مي‌نويسد و مي‌گويد صداي اين شکل همان صداي "ء" است.
ؤ
سپس ترکيبات آن را حرکات کوتاه مي‌نويسد تا با اشاره‌ي او دانشآموزان بخوانند.
ؤ َ ؤِ ؤ ُ
آن‌گاه ترکيب "ؤ"را با صداي "آ" به صورت "ؤا"روي تخته مي‌نويسد و به آن اشاره مي‌کند تا دانشآموزان بخوانند. اين ترکيب نياز به تمرين و تکرار بيش‌تري دارد.
سپس معلم کلمات و عبارات قرآني داراي اين ترکيبات را تمرين مي‌کند.
علامت مَدّ(*)
اين علامت گاهي روي صداهاي بلند قرار مي‌گيرد؛ در اين صورت صداهاي بلند،با کشش بيش‌تري خوانده مي‌شوند، مانند:
وَلَاالضّآلينَ جآءَالْحَقُّ لآاِلـٰه‌اِلَّااللهُ
الم* اَلَّتي* اَنْعَمْتَ قالو*اءامَنّا
اُولـٰئَکَ وَلََه‌و* اَجْرٌ مِنْ‌غَيرِسوٍء*
وَ مِنْ ءاياتِه‌ي* اَن خََلَقَکُمْ
آموزگار علامت مَدّ(*) را روي تخته مي‌نويسد و به دانشآموزان مي‌گويد هر گاه اين علامت روي صداهاي "ــ ــا ــي ــ و" قرار گيرد، اين صداها را کمي بيش‌تر مي‌کشيم. سپس چند نمونه را روي تخته مي‌نويسد تا دانشآموزان با رعايت علامت مد، آنها را بخوانند.
7- تنوين قبل از ساکن يا تشديد(التقاي ساکنين)
هر گاه تنوين به حرف ساکن يا تشديد وصل شود،به صورت نون‌مکسور (نِ) خوانده مي‌شود؛(همان‌طور که مي‌دانيد تنوين به صورت حرکت کوتاه و نون ساکن خوانده مي‌شود، از اين رو هر گاه تنوين به حرف ساکن يا تشديد وصل شود، دو حرف ساکن با هم برخورد ميکنند که به آن التقاي ساکنين مي‌گويند. در اين صورت براي تسهيل در خواندن،تنوين به صورت نون مکسور (نِ) خوانده مي‌شود. )
مانند:
لَهْوًا انْفَصّوا
عَدْنٍ الِّـتي
خَيْرٌاطْمَاَنَّ
در کتاب‌هاي درسي، تنوين در اين موارد، به صورت "نون مکسور کوچک" مانند مثالهاي ستون سمت چپ نوشته مي‌شود. آموزگار لوحهي مربوط را روي تخته نصب مي‌کند و در صورت نداشتن لوحه، مثالي را روي تخته مي‌نويسد و با اشاره،نحوه‌ي صحيح خواندن را نشان مي‌دهد.
بَعْض‌ِ نِ‌ِ الْقَول‌َ
حروف مقطعه
در ابتداي 29 سوره‌ي قرآن، حروفي آمده است که با نامشان خوانده مي‌شوند. اين حروف از رموز قرآن است،حروف مقطعه ناميده مي‌شود؛مانند:
ن نون
ق قاف
طس طاسين
حم
الر الف لام را
کهيعص کاف ها يا عين صاد
آموزگار براي تدريس حروف مقطعه،يکي از آنها را روي تخته مي‌نويسد و مي‌گويد در آغاز برخي از سوره‌ها کلماتي به اين صورت آمده است. آموزگار به هر يک از حروف اشاره مي‌کند و از دانشآموزان مي‌پرسد: اسم اين حرف چيست؟ پس از پاسخ دانشآموزان،آن اسم را روبه‌روي آن مي‌نويسد.
الم
آن‌گاه آموزگار مي‌گويد نام اين حروف،حروف مقطعه است که براي خواندن آنها بايد اسم الفبايي هر يک ازحروف را خواند.
آموزگار براي دانشآموزان توضيح مي‌دهد که نام قرآني حروف زير با نام فارسي آنها تفاوت دارد. آموزگار اين حروف را روي تخته مي‌نويسد. اسم فارسي آنها را از دانشآموزان مي‌پرسد و روبه‌رويشان مي‌نويسد؛آن‌گاه اسم قرآني آنها را جلوي هر يک نوشته تا بخوانند.
|
حرف |
اسم فارسي |
اسم قرآني |
|
ح |
حِ |
حا |
|
ر |
رِ |
را |
|
هـ |
هـ‍ِ |
ها |
|
ي |
يِ |
يا |
|
ع |
عِين |
عَين |
آموزگار در پايان،لوحهي مربوط را نصب کند تا دانشآموزان با خواندن حروف مقطعه، شيوهي صحيح خواندن آنها را تمرين کنند.
روش تدريس وقف
در دوره‌ي ابتدايي،وقف در دو مرحله به شيوهي زير تدريس مي‌شود.
مرحله‌ي اول: در اين مرحله آن چه که هنگام وقف خوانده نمي‌شود،به صورت توخالي است و به دانشآموزان گفته مي‌شود که حرکات توخالي را نيز مانند حروف توخالي نميخوانيم؛مانند:
يَعْلَمونَ
بِـالصَّبر ِ
نَسْتَعينُ
يُسْر ًًا يُسْرا
خُسْر ٍٍ خُسْر
فَتْح ٌ قَريب ٌ فَتْح ٌ قَريب
حَسَنَـﺔ ً
وَحْدَه و وَحْدَه
مرحله‌ي دوم: در اين مرحله حرکات توخالي،به تدريج پر و معمولي مي‌شود و به دانشآموزان مي‌گوييم حرکات آخر عبارات را در هنگام وقف نميخوانيم. موارد مختلف وقف به شيوهي زير تدريس مي‌شود:
1- وقف بر حرکات کوتاه، تنوين،"واو" و "ياء" کوچک: آموزگار کلمه‌اي را که حرکت توخالي دارد روي تخته مي‌نويسد تا دانشآموزان آن را بخوانند.
لَيلَـﺔُ الْقَدرِ
آن‌گاه آموزگار حرکت توخالي را پر مي‌کند و مي‌گويد از اين به بعد حرکات آخر عبارات را که به طور معمولي نوشته شده است،هنگام وقف نميخوانيم.
لَيلَـﺔُ الْقَدرِ
براي کسب مهارت کافي در اعمال قاعده‌ي وقف، در فواصل گوناگون،آموزگار پرسش‌هاي زير را از دانشآموزان مي‌پرسد.
- آيا حرکت آخر عبارت را بخوانيم؟ (در حالي که به آخرين حرکت اشاره مي‌کند)
- خير!
- چرا حرکت آخر را نخوانديم؟(در حالي که به آخرين حرکت اشاره مي‌کند)
- چون وقف کرديم.
فعاليت:وقف بر تنوين،"واو" و "يا" کوچک را به روش فوق تدريس کنيد.
2- وقف بر تاء گرد(ﺔﺓ):در حالت وقف "ﺔ ﺓ" به "ـه ه" تبديل مي‌شود.
آموزگار کلمه‌اي را که داراي تاگرد است با نقطه و حرکت توخالي نوشته و از دانشآموزان مي‌پرسد: آيا مي‌دانيد چرا نقطه‌هاي "ـة ﺓ"توخالي است؟
اَلقارِعَـه.. ُ
دانشآموزان پاسخ مي‌دهند: چون وقف مي‌کنيم.
آن‌گاه،آموزگار "ـة ﺓ"را روي تخته مي‌نويسد و مي‌گويد: اين حروف در حالت وقف "ـه ه" خوانده مي‌شود.
ـة ـه
ﺓ ه
سپس آموزگار توضيح مي‌دهد که از به بعد نقطه‌هاي " ـة ﺓ" پر و معمولي نوشته مي‌شود؛ ولي هنگام وقف به صورت "ـه ه"خوانده مي‌شود.
3- وقف بر تنوين فتحه : همان طور که مي‌دانيد تنوين فتحه هنگام وقف به صداي "آ" تدبيل مي‌شود،مانند : رِزقًا حَسَنًا حَسَنا
تذکر:
1- گاهي بعد از تنوين فتحه، "ي" ناخوانا مي‌آيد، در اين حالت نيز،هنگام وقف تنوين فتحه به صداي "آ" تبديل مي‌شود؛ مانند:
هُدًي
طُوًي
مُسَمًّي
2- گاهي بعد از تنوي فتحه،"الف" نوشته نمي‌شود؛ ولي در اين موارد نيز هنگام وقف تنوين فتحه به صدا "آ" تبديل مي‌شود؛ مانند:
مـاءً مـاءا
جَزاءً جَزاءا
فِداءً فِداءا
4- وقف بر کلمات خاص: وقف برخي از کلمات به صورت خاصي است اين کلمات عبارت‌اند از:
هُوَ
رَواسِيَ
اَنَـا
شيوهي تلفظ واو ساکن بعد از فتحه
"واو" در زبان فارسي از بين لب و دندان تلفظ مي‌شود مانند "V" در انگليسي، ولي در عربي از بين دو لب تلفظ مي‌شود؛ مانند تلفظ “W” در انگليسي. از ميان گويش‌هاي ايراني، در گويش کردي نيز "واو" مانند عربي تلفظ مي‌شود.
در روخواني قرآن، کم‌تر به تلفظ حروف به لهجه‌ي عربي توجه مي‌شود؛ ولي در ترکيب "ﹷو" معمولاً همان تلفظ عربي رعايت مي‌شود؛ مانند:
اَو،لَو،يَوم، خَوف،قَوم،کَوثر، سَوفَ، نَوم
قابل توجه است که معمولاً در اين گونه کلمات، فتحه‌ي قبل از واو، به ضمه تبديل مي‌گردد؛ مانند "يَوم" و "کَوثر" که به اشتباه "يُوم" و "کُوثر" تلفظ مي‌شود.
خوب است به هنگام تدريس درزمان‌هاي مناسب،توجه دانشآموزان را به بيان فتحه قبل از "واو" جلب کرد.
شيوهي تلفظ کسره قبل از "ياء"
کسره در زبان عربي مانند صداي"اي" ولي کوتاه تلفظ مي‌شود؛ ولي در فارسي همان صداي "اِ" را دارد. در فارسي نيز وقتي کسرده قبل از "ي" قرار گيرد، شبيه لهجه عربي تلفظ مي‌شود؛ مانند: خيابان،سياست،زيارت.
در روخواني قرآن معمولاً کسره به حالت فارسي تلفظ مي‌شود؛ ولي وقتي کسره قبل از "ياء" مي‌آيد،معمولاً مانند لهجه‌ي عربي تلفظ مي‌شود؛ مانند:
هِيَ، اِيّاکَ، قِيامَـﺔ، لِيَ
خوب است به هنگام تدريس در زمان‌هاي مناسب،توجه دانشآموزان را به اين نکته جلب کرد.
تمرين با قرآن کامل
برنامه‌ي آموزش قرآن در دوره‌ي ابتدايي،زماني به نتيجه‌ي روشن و ملموس مي‌رسد که آموزگار، دانشآموزان و اولياي آنها حس کنند، تلاش‌هاي ايشان به توانايي دانشآموزان در روخواني قرآن کريم منجر شده است. هر چند توانايي دانشآموزان درخواندن آيات کتاب درسي نشانگر اين امر است؛ ولي اگر اين توانايي به خواندن قرآن کامل ارتقا يابد، اين موفقيت بهتر خود را نشان مي‌دهد و دانش‌آموز به شکل عيني و ملموس احساس مي‌کند که در خواندن قرآن مهارت پيدا کرده است. از اين رو تمرين با قرآن کامل در برنامه‌ي آموزش قرآن گنجانده شده است. اين تمرين،فوايد بسياري دارد که پيش از بيان روش تمرين، به برخي از آنها اشاره مي‌شود.
1- احساس توفيق در خواندن قرآن از روي مصحف؛
2- تقويت اعتماد به نفس در مراجعه به قرآن کريم و خواندن از روي آن در مجالس مختلف؛
3- تقويت علاقه يادگيري،انس و قرائت مستمر قرآن کريم.
روش تمرين
1- آموزگار از دو نفر از دانشآموزان کلاس ميخواهد تا پيش از شروع کلاس با دقت و احترام قرآن را از دفتر مدرسه به کلاس بياورند.
2- در صورت امکان يک قرآن در اختيار هر دانش‌آموز قرار مي‌گيرد. در غير اين صورت، هر ميز حداقل يک قرآن داشته باشد.
3- آموزگار به طور تصادفي يک صفحه از قرآن را باز مي‌کند و از دانشآموزان ميخواهد که آن صفحه را بياورند.
4- آموزگار از دانشآموزان ميخواهد که به طور گروهي (افراد يک ميز) چند سطر از آن صفحه را با يک‌ديگر تمرين کنند. تعداد سطرها با توجه به ميزان توانايي دانشآموزان از حداقل دو سطر تا يک صفحه‌ي کامل مي‌تواند انتخاب شود. در زمان تمرين گروهي، آموزگار بر فعاليت دانشآموزان نظارت دارد ودر صورت نياز آنها را راهنمايي مي‌کند.
5- پس از اتمام فرصت تمرين گروهي، آموزگار از چند دانش‌آموز داوطلب ميخواهد که هر کدام يک يا دو سطر از آيات همان صفحه را بخوانند.
6- در صورت فرصت،آموزگار يک صفحه‌ي ديگر را نيز به طور تصادفي انتخاب کرده و مراحل قبل را تکرار مي‌کند.
در تمرين با قرآن کامل،رعايت نکات زير ضروري است:
1- در اولين جلسه‌ي تمرين با قرآن کامل،آموزگار با ايجاد انگيزه و توجه دادن دانشآموزان به اين امر که تلاش چند ساله‌ي شما به کسب مهارت در خواندن قرآن کامل منجر شده است،آنها را براي اين تمرين آماده مي‌کند.
2- انتخاب تصادفي صفحه‌ي مومرد نظر اين حس را در دانشآموزان ايجاد مي‌کند که ايشان ميتوانند همه‌ي قسمت‌هاي قرآن را بخوانند از اين رو نبايد اين فعاليت از جزء خاصي مانند جزء سي‌ام قرآن آغاز شود.
3- در جلسات اوليه‌ي اين تمرين،ممکن است به طور طبيعي دانشآموزان در هر سطر چندين غلط داشته باشند؛ بهتر است آموزگار برخي از اين اغلاط را به شيوهي رفع اشکال تذکر دهد تا برطرف شود و از اصلاح ساير اشتباهات صرف نظر کند. خود دانشآموزان نيز ممکن است نسبت به ضعف خود در خواندن قرآن کامل آگاهي پيدا کنند،در اين صورت،آموزگار بايد تشويق آنها و تقويت اعتماد به نفس،توضيح دهد که اين ضعف طبيعي است و با تمرين و تکرار برطرف مي‌شود.
4- در حين انجام تمرين،يا در ساير زمان‌هاي مناسب،دانشآموزان را به قرائت روزانه و مستمر قرآن کريم در خانه تشويق کنيد.
5- در صورتي که در مدرسه،قرآن کامل موجود نيست از دانشآموزان بخواهيد تا در صورت امکان، در جلسات خاص اين تمرين،از خانه،قرآن کامل را همراه خود بياورند. مي‌توانيد از مسجد نزديک مدرسه يا از راه‌هاي ديگر نيز در اين مورد اقدام کنيد. در صورتي که به هيچ وجه به قرآن کامل دسترسي نداشتيد، در اين جلسات از صفحات قرآني پايان کتاب درسي بهره گيريد.
6- تمرين با قرآن کامل، منحصر به اين گونه جلسات نمي‌شود؛ بلکه در هر يک از تمرين‌هاي در انس با قرآن در خانه، تمريني براي مراجعه به صفحات قرآني پايان کتاب درسي در نظر گرفته شده است. اين تمرين نيز بايد با دقت کامل و با رعايت نکات ضروري فوق انجام شود.
روش رفع اشکالات روخواني دانشآموزان
عموم اشکالات روخواني دانشآموزان به ضعف مهارت روخواني يا به عدم دقت، شتابزدگي،اضطراب و عدم اعتماد به نفس مربوط است.
آموزگار بايد با روشهاي گوناگون متناسب با هر اشکال آشنا باشد تا به روش صحيح اشکال دانشآموزان را برطرف سازد و مهارت روخواني دانشآموزان را افزايش دهد.
توجه به اصول زير براي توفيق بيش‌تر در رفع اشکالات روخواني دانشآموزان ضروري است.
1- رفع اشکال همراه با تشويق دانش‌آموز نسبت به آن چه صحيح خوانده است انجام شود تا موجب تقويت اعتماد به نفس او گردد.
2- رفع اشکال بايد به نحوي انجام شود که موجب اضطراب دانش‌آموز نشود.
3- حتي الامکان خود دانش‌آموز،اشکال خويش را برطرف کند.
4- پس از خواندن صحيح توسط دانشآموزان ديگر، دانش‌آموز متوجه خطاي خود بشود و حتي الامکان آن را رفع کند.
5- رفع اشکال موجب صرف وقت بيش از حد نشود.
6- تسلط آموزگار بر روخواني متن درس، موجب تشخيص بهتر اشکالات و رفع آنها مي‌شود.
7- آموزگار نبايد بلافاصله،حالت صحيح کلمه را بخواند و نيز از دانشآموزان بخواهد که آنها نيز چنين کاري نکنند.
8- رفع برخي از اشکالات به تمرين بيش‌تر و مرور زمان نياز دارد، از اين روآموزگار نبايد انتظار داشته باشد که همه‌ي اشکالات بلافاصله برطرف شود.
با توجه به اصول فوق، آموزگار يکي از روشهاي زير يا ترکيبي از آنها را براي رفع اشکال انتخاب مي‌کند. اين روش‌ها عبارت‌اند از:
1- در حين قرائت دانش‌آموز، تذکر نمي‌دهيم،بلکه صبر مي‌کنيم تا پس از وقف در پايان سطر تذکر لازم داده شود.
2- با تشويق دانش‌آموز، از او ميخواهيم که همان عبارت را با دقت بيش‌تر بخواند. اين شيوه اشکال گرفتن، بيش‌تر زماني مفيد است که اشکال دانش‌آموز، به علت عدم دقت کافي يا شتابزدگي در خواندن باشد.
3- توجه دانشآموزان کلاس را به کلمه‌ي غلط خوانده شده جلب کرده و با طرح سؤال، شکل صحيح و غلط کلمه را مقايسه مي‌کنيم و از آنها ميخواهيم تا شکل صحيح را بگويند. آن گاه از دانش‌آموزي که کلمه را غلط خوانده بود ميخواهيم که عبارت را با توجه بيش‌تر و به شکل صحيح بخواند.
4- اگر به نظر مي‌رسد کلمه يا عبارت غلط خواندهشده براي تعدادي از دانشآموزان مشکل است،آموزگار کلمه يا عبارت را روي تخته نوشته و از همه‌ي دانشآموزان ميخواهد تا با اشاره‌ي او،آن کلمه يا عبارت را به صورت بخش بخش بخوانند. آن‌گاه از دانش‌آموز اولي ميخواهد تا عبارت را با دقت بيش‌تر و به شکل صحيح بخواند.
تذکر:
1- بعضي از دانشآموزان لکنت زبان دارند و عبارات را با مکث، تکرار و به کندي ميخوانند. آموزگار ضمن برخورد لطيف،مناسب و طبيعي سعي مي‌کند آنها در انظار بقيه خجالت زده و مورد تمسخر قرار نگيرند.
2- مناسب است دانشآموزان را به گروه‌هاي چند نفره تقسيم کنيم تا آيات درس را براي يک‌ديگر بخوانند و اشکالات روخواني و قرائت يک‌ديگر را اصلاح کنند. سعي شود افراد ضعيف با افراد قوي، هم گروه شوند تا براي يک‌ديگر مفيدتر باشند و نتيجه‌ي بهتري حاصل شود.
سرآغاز سخن نام خدايي است که غفار و خطا بخش و کريم است